Người Việt ở đâu trên bản đồ tiêu thụ trà trên thế giới

Trà, hay còn gọi là chè, từ lâu đã trở thành một phần quen thuộc trong đời sống tinh thần người Việt. Từ những chén trà xanh mộc mạc nơi làng quê, đến những ấm trà Shan Tuyết cổ thụ quý hiếm trên vùng cao Tây Bắc, trà không chỉ là thức uống mà còn là nét văn hóa. Thế nhưng, có một nghịch lý: Việt Nam nằm trong nhóm quốc gia xuất khẩu chè hàng đầu thế giới, nhưng lượng tiêu thụ nội địa lại rất thấp so với mặt bằng chung quốc tế.

Vậy nguyên nhân từ đâu? Và liệu thói quen uống trà của người Việt đang thay đổi như thế nào trong thời hiện đại?

Con số biết nói: Người Việt uống trà ít hơn thế giới

Theo thống kê từ Hiệp hội Chè Việt Nam:

• Trung bình mỗi người Việt chỉ dùng khoảng 0,47-0,50 kg trà/năm, tương đương khoảng 47.000-50.000 tấn tiêu thụ nội địa mỗi năm.

Trong khi đó, ở nhiều quốc gia khác:

• Thổ Nhĩ Kỳ dẫn đầu thế giới với ~3,88 kg/người/năm (FAO-IGG, 2020). 
• Trung Quốc đạt khoảng 1,82 kg/người/năm (FAO-IGG, 2020). 
• Tại châu Âu, mức tiêu thụ không phải 3 kg/người như một số bảng lan truyền:
  • Vương quốc Anh ~1,9 kg
  • Ireland ~2,2–2,36 kg
  • Pháp ~0,25 kg/người/năm

Như vậy, xét bình quân đầu người, Việt Nam hiện bằng khoảng 1/4 so với Anh hoặc Ireland, 1/4–1/5 so với Trung Quốc, và khoảng 1/8 so với Thổ Nhĩ Kỳ. Đây là một khoảng cách rất lớn, nhất là khi Việt Nam có diện tích trồng chè lớn, nằm trong top các quốc gia xuất khẩu chè nhiều nhất thế giới.

Khoảng cách này cũng cho thấy dư địa phát triển tiêu thụ nội địa của trà tại Việt nam còn rất lớn.

Lưu ý: các số trên đều tính theo kg trà khô/người/năm. Một số xếp hạng ngoài luồng đưa số bất thường (ví dụ “Sri Lanka 48 kg/người”) là do trộn lẫn trà mate hoặc đổi đơn vị/năm tham chiếu khác, nên không nên dùng cho báo chí/chuyên môn. 

Vì sao người Việt uống trà ít?

Có nhiều nguyên nhân lý giải nghịch lý này, từ lịch sử, văn hóa đến kinh tế:

Truyền thống uống trà nhưng không “tiêu thụ trà”

Người Việt có thói quen uống trà xanh tươi (chè xanh nấu lá), thay vì sử dụng nhiều loại trà chế biến khô, lên men hoặc cao cấp như ở Trung Quốc, Nhật Bản. Điều này khiến lượng tiêu thụ trà khô bình quân tính theo đầu người ở Việt Nam thấp hơn nhiều so với thống kê quốc tế.

Trà chưa trở thành thói quen toàn cầu như cà phê

Nếu cà phê ở Việt Nam đã tạo dựng được thói quen “mỗi ngày một tách”, thì trà lại chưa hình thành thói quen phổ biến tương tự. Trà thường gắn với những dịp đặc biệt: tiếp khách, lễ Tết, hay những cuộc trò chuyện ở làng quê, chứ chưa trở thành “đồ uống hàng ngày” của đa số giới trẻ đô thị.

Xuất khẩu là mục tiêu chính

Trong nhiều thập kỷ, ngành chè Việt Nam định hướng mạnh vào xuất khẩu, đặc biệt là xuất sang Trung Đông, Nga, Pakistan… Người nông dân, doanh nghiệp ít chú trọng phát triển thị trường trong nước, dẫn đến người Việt ít được tiếp cận sản phẩm chè chất lượng cao.

Thói quen đồ uống thay đổi

Trong khoảng 20 năm trở lại đây, sự bùng nổ của cà phê, nước ngọt có ga, trà sữa, đồ uống đóng chai đã khiến trà truyền thống dần bị lấn át, nhất là với giới trẻ. Trà không còn được xem như lựa chọn đầu tiên trong nhịp sống hiện đại.

Sự chuyển mình: Người Việt đang uống trà nhiều hơn

Tuy con số 0,47 kg/người/năm còn khiêm tốn, nhưng vài năm gần đây thị trường nội địa cho thấy những dấu hiệu khởi sắc.

Sự trở lại của trà Shan Tuyết và trà đặc sản

Các thương hiệu như Trà Tân Cương (Thái Nguyên), Trà Shan Tuyết Hà Giang, Trà Shan Tuyết Tuyên Quang, Yên Bái, hay các sản phẩm trà bánh, trà ủ men, hồng trà, bạch trà… ngày càng được quảng bá mạnh mẽ trong nước. Nhiều người trẻ bắt đầu coi trà Shan Tuyết như một loại “thức uống trải nghiệm”, không chỉ để uống mà còn để khám phá văn hóa.

Trà và phong cách sống hiện đại

Xu hướng trà túi lọc, trà hòa tan, trà đóng chai cũng phát triển nhanh, phù hợp với nhịp sống bận rộn. Các thương hiệu như Cozy, Lipton, hay gần đây là nhiều startup trà Việt đã giúp trà trở nên tiện lợi, dễ tiếp cận hơn.

Trà và sức khỏe

Khi xu hướng wellness – sống khỏe, ăn sạch, uống xanh lan rộng, nhiều người Việt bắt đầu quay lại với trà như một lựa chọn tốt cho sức khỏe. Trà xanh, trà thảo mộc, matcha, bột trà xanh… trở thành xu hướng mới trong giới trẻ, đặc biệt là dân văn phòng.

 Văn hóa thưởng trà hiện đại

Các tea house, trà đạo, workshop trải nghiệm trà xuất hiện ngày càng nhiều tại Hà Nội, Sài Gòn, Đà Nẵng. Người trẻ bắt đầu học cách phân biệt bạch trà, hồng trà, ô long, phổ nhĩ, Shan Tuyết… thay vì chỉ biết đến “chè xanh” như trước.

Thách thức và cơ hội cho trà Việt

Thách thức

• Thói quen uống cà phê đã ăn sâu, khó thay đổi.
• Người tiêu dùng còn thiếu kiến thức phân biệt trà chất lượng.
• Nhiều sản phẩm trà trong nước chưa tạo dựng thương hiệu mạnh, thiếu chuẩn mực về bao bì, marketing.

Cơ hội

• Thị trường 100 triệu dân: chỉ cần mức tiêu thụ tăng từ 0,47 lên 1 kg/người/năm, Việt Nam sẽ có một thị trường nội địa hơn 100.000 tấn, gấp đôi hiện nay.
• Xu hướng wellness giúp trà có lợi thế lớn trước đồ uống có ga, có cồn.
• Di sản văn hóa trà Shan Tuyết hoàn toàn có thể trở thành điểm nhấn du lịch và văn hóa quốc gia, tương tự cách Nhật Bản làm với trà đạo.

Tương lai nào cho thói quen trà Việt?

Người Việt đã có truyền thống uống trà hàng nghìn năm, nhưng để trà thực sự trở thành “thức uống quốc dân” như ở Thổ Nhĩ Kỳ, Trung Quốc hay Anh quốc, cần nhiều hơn nỗ lực từ:

• Doanh nghiệp: tạo ra sản phẩm đa dạng, chất lượng, bao bì hấp dẫn.
• Người tiêu dùng: xây dựng thói quen uống trà hàng ngày, không chỉ trong dịp đặc biệt.
• Ngành du lịch và văn hóa: đưa trà thành một phần nhận diện của văn hóa Việt Nam.

Một chén trà, một tương lai văn hóa

Có thể người Việt chưa uống nhiều trà như các quốc gia khác, nhưng trong từng chén trà vẫn chứa đựng cốt cách văn hóa ngàn năm. Từ những búp trà Shan Tuyết trên núi cao Tây Bắc đến chén trà xanh giản dị ở làng quê, trà đã và đang trở lại mạnh mẽ trong đời sống người Việt.

Câu hỏi đặt ra là: Liệu chúng ta có sẵn sàng nâng chén trà mỗi ngày, để trà không chỉ là di sản, mà còn là thói quen, là phong cách sống?